شواهد تاریخی تأثیرپذیری صورتگرایانة حافظ از ابن‌عربی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه یزد

چکیده

حافظ از جمله شاعران صورتگرای ایرانی است که باوجود وابسته نبودن به طریقت عرفانی خاصّی، هنرمندانه از مضامین و مفاهیم عرفانی در اشعارش بهره جسته است. مکتب ابن­عربی نیز از حدود قرن هفتم، مکتب مسلّط بر عرفان ایرانی بوده و فضای فرهنگی جامعه را از عناصر و موضوعات عرفان نظری پر کرده است. در این مقاله برآنیم تا با استفاده از شواهد تاریخی اثبات کنیم که حافظ با مفاهیم مکتب ابن­عربی آشنا بوده و به­گونه­ای صورتگرایانه آنها را در اشعارش به­کار برده است. حلقة اتّصال حافظ با مکتب ابن­عربی را می­توان با غور در زندگی و آثار اشخاصی چون امین­الدّین بلیّانی، خواجوی کرمانی، سلمان ساوجی، اوحدی مراغه­ای، میرسیّدشریف جرجانی، رکن­الدّین شیرازی، فخرالدّین عراقی، ابن فارض و برخی دیگر از ادیبان و عارفان وحدت وجودی و حتّی تحرّکات فرهنگی سلسله­هایی نظیر آل جلایر به­دست آورد. روش این پژوهش به صورت کتابخانه­ای و بدین­گونه است که با ارائة مدارک متنی و تاریخی ابتدا تأثیرپذیری اشخاص مذکور از مکتب ابن­عربی را روشن می­سازیم و سپس با تبیین تاریخی ارتباط میان آنها و حافظ، فرضیة خود را اثبات می­کنیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Influences of Ibne Arabi on Hafez

نویسنده [English]

  • Mehdi Heydari
Member of Yazd University
چکیده [English]

Hafez is one of the Iranian formalist poets not being limited to a particular method of mysticism. However, he has used mystical themes in his poems artistically and has been under the influence of the school of Ibn Arabi whose ideas have been dominant in Iran since the middle of the 7th century.
In this article by using historical and textual evidence, we intend to prove Hafez was familiar with the concepts of Ibn Arabi's school. The circle of Hafez's connection with Ibn Arabi's school can be found in the lives and works of individuals like Amin Baliani, Khaju Kermani, Salman Savoji, Ohadi Maraghei, Mirseyyedsharif Jorjani, Rokneddin Shirazi, Fakhreddin Eraghi, Ibn Farez and some other scholars and mystics and even somebody like Ale Jalayer. This idea can be supported by providing historical and textual evidence of the influence of Ibn Arabi's school on these individuals and then explaining the relationship between them and Hafez respectively.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hafez
  • Ibn Arabi
  • mysticism
  • Pantheism
  • Comparative literature
الف) کتاب­ها:
1- اوحدی مراغه­ای، اوحدالدّین(1340ش)، کلّیّات اوحدی اصفهانی معروف به مراغی، به تصحیح سعید نفیسی، تهران، انتشارات امیرکبیر.
2- __________________(1376ش)، دیوان کامل اوحدی مراغه­ای، با مقدّمة ناصر هیری، به کوشش امیراحمد اشرفی، تهران، انتشارات پیشرو.
3- بلیّانی، امین­الدّین محمّد(1387ش)، دیوان اشعار شیخ امین­الدّین بلیّانی، به تصحیح کاووس حسن­لی و محمّد برکت، تهران، انتشارات فرهنگستان هنر.
4- جامی، عبدالرّحمن(1375ش)، نفحات­الانس من حضرات­القدس، به کوشش مهدی توحیدی­پور، تهران، نشر علمی.
5- جرجانی، علی­بن­محمّد(میرسیّدشریف)(1370ش)، کتاب التعریفات، چاپ چهارم، تهران، انتشارات ناصرخسرو.
6- جنید شیرازی، عیسی­بن­محمود(1364ش)، تذکرة هزار مزار، تصحیح عبدالوهّاب نورانی وصال، تهران، انتشارات کتابخانة احمدی شیراز.
7- حافظ، شمس­الدّین محمّد(1379ش)، دیوان حافظ شیرازی، به تصحیح محمّد قزوینی و قاسم غنی، تهران، نشر جمهوری.
8- ________________(1381ش)، دیوان حافظ بر اساس نسخة قزوینی و خانلری، به کوشش حسینعلی یوسفی، تهران، نشر روزگار.
9- ________________(1386ش)، دیوان حافظ شیرازی، به کوشش خلیل خطیب رهبر، چاپ چهل و یکم، تهران، انتشارات صفی­علیشاه.
10- خواجوی کرمانی، محمودبن­علی(1369ش)، دیوان اشعار خواجوی کرمانی، به تصحیح احمد سهیلی خوانساری، چاپ دوم، تهران، انتشارات پاژنگ.
11- ___________________(1370ش)، خمسة خواجوی کرمانی، به تصحیح سعید نیاز کرمانی، کرمان، انتشارات دانشگاه شهید باهنر کرمان.
12- ___________________(1387ش)، روضة­الانوار، به تصحیح محمود عابدی، تهران، انتشارات میراث مکتوب.
13- دولتشاه، امیر علاءالدّوله(1382ش)، تذکرة­الشّعرا، به تصحیح ادوارد براون، تهران، نشر اساطیر.
14- زرّین­کوب، عبدالحسین(1382ش)، از کوچة رندان، تهران، انتشارات امیرکبیر.
15- ______________(1369ش)، دنبالة جستجو در تصوّف، چاپ سوم، تهران، انتشارات امیرکبیر.
16- ساوجی، سلمان(1389ش)، کلّیّات سلمان ساوجی، به کوشش عبّاسعلی وفایی، تهران، نشر سخن.
17- شیرازی، رکن­الدّین­مسعودبن­عبدالله(1359ش)، نصوص­الخصوص فی ترجمة­الفصوص، تصحیح رجبعلی مظلومی، تهران، انتشارات مؤسّسة مطالعات اسلامی دانشگاه تهران-دانشگاه مک گیل.
18- عراقی، فخرالدّین(1336ش)، کلّیّات شیخ فخرالدّین ابراهیم همدانی، تصحیح سعید نفیسی، چاپ دوم، تهران، انتشارات کتابخانة سنایی.
19- __________(1363ش)، کلّیّات عراقی، تهران، انتشارات سنایی.
20- __________(1390ش)، لمعات(به همراه سه شرح از قرن هشتم هجری)، تصحیح محمّد خواجوی، چاپ چهارم، تهران، نشر مولی.
21- محمودبن­عثمان(1376ش)، مفتاح­الهدایه و مصباح­العنایه(سیرتنامة شیخ امین­الدّین بلیّانی)، به تصحیح عمادالدّین شیخ­الحکمایی، تهران، انتشارات روزنه.
22- مغربی، محمّدشیرین­بن­عزیزالدّین(1372ش)، دیوان کامل شمس مغربی، به کوشش لئونارد لویزن، تهران، انتشارات مؤسّسة مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و انتشارات دانشگاه مک گیل.
23- نسفی، عزیزالدّین­بن­محمّد(1386ش)، مجموعة رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، به کوشش ماریژان موله، تهران، انتشارات طهوری.
24- همایی، جلال­الدّین(1369ش)، مقالات ادبی، ج1، تهران، مؤسّسة نشر هما.
ب) مقالات:
1- امین، سیّدحسن(1386)، «آیا حافظ از ابن­عربی متأثّر است»، مجلّة حافظ­شناسی، شمارة 39، فروردین، صص43-42.
2- پورجوادی، نصرالله(1363ش)، «مسألة تشبیه و تنزیه در مکتب ابن­عربی و مولوی و مقایسة زبان و شیوة بیان آنان»، مجلّة معارف، ش2، مرداد-آبان، صص24-3.
3- چیتیک، ویلیام(1381ش)، «مکتب ابن­عربی»، ترجمة رامین خانبگی، قبسات، ش24، تابستان، صص113-102.
4- حیدری، مهدی(1391)، «مقایسة تطبیقی مضمون­سازی عرفانی پیرامون عشق در ترجمان الاشواق ابن­عربی و غزلیّات حافظ»، مجموعة مقالات همایش ملّی ادبیّات تطبیقی، کرمانشاه، اردیبهشت، صص431-410.
5- ذکاوتی قراگزلو، علیرضا(1367)، «حافظ عارف و ابن عربی شاعر»، مجلّة نشر دانش، شمارة49، آذر و دی، صص13-7.
6- زهره­وند، سعید(1390ش)، «عشق و مستی در شعر ابن­فارض و حافظ»، فصلنامة نقد و ادبیّات تطبیقی، دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه رازی کرمانشاه، سال اوّل، ش3، پاییز، صص82-51.
7- هاشمی­نژاد، علیرضا(1389ش)، «تأثیر عرفان و تصوّف در تحوّلات خوشنویسی ایرانی»، مجلّة مطالعات ایرانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال نهم، ش17، بهار، صص275-263.