بررسی روایت نقّالان از داستان رستم و اسفندیار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد

2 زبان و ادبیات فارسی

10.29252/kavosh.2020.1902

چکیده

طومارهای نقالی یکی از اجزای مهم ادبیات داستانی عامه هستند. طومار متن مکتوبی است که به دست نقالان استاد تدوین می‌شده و خود و نیز شاگردانشان براساس آن «داستان می‌زده‌اند». از لحاظ محتوا و مضمون، طومار شامل اجزای زیر بوده است: داستان‌های شاهنامه (معمولاً از آغاز تا پایان داستان بهمن)؛ بخش‌هایی از منظومه‌های پهلوانی (ادامة شاهنامه مانند گرشاسپ‌نامه، سام‌نامه، بهمن‌نامه، برزونامه، بانوگشسپ‌نامه، فرامرزنامه و جز این‌ها)؛ برخی روایت‌های شفاهی اصیل از داستان‌های حماسی و پهلوانی که از دیرباز در کنار روایت‌های مکتوب میان مردم رایج بوده و به دست پیشینیان مکتوب نشده است و سرانجام داستان‌هایی که برساختة برخی مؤلفان خوش ذوق طومارها یا اسلاف آنها بوده است.
در این مقاله، ضمن مروری کوتاه بر پیشینة هنر نقّالی، به بررسی داستان رستم و اسفندیار از منظر نقّالان و راویان پرداخته و وجوه اختلاف و اشتراک آن را برشمرده­ایم. در روایت­های نقّالان، برداشت­های شخصی و یا جمعی برآمده از آرزوها و آرمان­ها نمود می­یابد و به هستة اصلی داستان گره می­خورد. در نتیجة این گره­خوردگی، نقّالان شاهنامه آنچه هست را به آنچه که باید باشد و یا آرزو می­کنند که باشد مبدّل می­سازند و بر پیکرة اصلی داستـان می­افزایند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the narration of the story of Rostam and Esfandiar by scops

نویسندگان [English]

  • REZA ASHRAFZADE 1
  • Bahman Dameshghi khiabani 2
1 Faculty Member of Islamic Azad University, Mashhad Branch
2 Persian Language and Literature
چکیده [English]

Orally narrated scrolls are an important component of folk narrative literature. A scroll is a written narrative text compiled by a scop. A scop and his pupils narrate a story based on it. In terms of content, a scroll includes components from Shahnameh stories (usually from the beginning to the end of the Bahman’s story), extracts from heroic poems (continuation of Shahnameh such as Garshaspnameh, Samnameh, Bahmannameh, Borzunameh, Banoo Goshespnameh, Faramarznameh and the like), some genuine oral epic narratives and heroic stories that have long been common among among the people but not written by predecessors, and the stories that have been created by some talented scroll designers
In this article, an overview of the history of the oral narrative art is given, and the story of Rostam and Esfandiar is examined from the perspective of scops. Also, the similarities and differences between oral and written modes of narration are enumerated. As the results of the analysis show, a scop’s narration reflects certain perceptions of the story arising from personal or group aspirations and ideals, but the narration is tied to the core of the story. Based on this attachment, the scops who narrate Shahnameh transform what really is into what should be or they wish to be and add it to the main body of the story.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Naqqali
  • Ferdowsi’s Shahnameh
  • Rostam and Esfandiar
  • Scroll
  • Narrator
  1. الف)کتاب­ها:

    1. آبادی‌باویل، محمّد(۱۳۵۰)، آیین‌ها در شاهنامة فردوسی، تبریز، دانشگاه تبریز.
    2. آیدنلو، سجّاد(۱۳۹۵)، شاهنامه(شاخ سرو سایه‌فکن)، چاپ دوم، تهران، انتشارات سمت.
    3. ابن‌ندیم، محمّد بن اسحاق(۱۳۸۱)، الفهرست، ترجمة محمّدرضا تجدّد، تهران، نشر اساطیر.
    4. اسلامی ندوشن، محمّدعلی(۱۳۷۲)، داستان داستان‌ها(رستم و اسفندیار در شاهنامه)، چاپ چهارم، تهران، نشر آثار.
    5. افشاری، مهران و مهدی مداینی(1377)، هفت لشکر(طومار جامع نقّالان)، از کیومرث تا بهمن، تهران، پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی.
    6. امیدسالار، محمود(1381)، «راز رویین‌تنی اسفندیار»، جستارهای شاهنامه‌شناسی و مباحث ادبی، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
    7. ------------(1389)، «علّامه قزوینی، شاهنامه و اشاعة داستان‌های حماسی در میان اعراب جاهلی»، سی و دو مقاله در نقد و تصحیح متون ادبی، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
    8. امیر معزّی(۱۳۸۵)، کلّیات دیوان، تصحیح محمّدرضا قنبری، تهران، نشر زوّار.
    9. انجوی شیرازی، قاسم(1369)، فردوسی‌نامه، چاپ سوم، تهران، انتشارات علمی.
    10. انوری، اوحدالدّین(۱۳۳۷)، دیوان، به کوشش محمّدتقی مدرّس رضوی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    11. بلوکباشی، علی(1375)، قهوه‌خانه‌های ایران، تهران، دفتر نشر پژوهش‌های‌ فرهنگی.
    12. بویس، مری(1369)، گوسان پارتی و سنّت نوازندگی در ایران، بررسی و تحقیق، ترجمة مسعود رجب‌نیا، تهران، انتشارات توس.
    13. بیضایی، بهرام(۱۳۹۲)، نمایش در ایران، چاپ نهم، تهران، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان.
    14. بیگ‌زاده و دیگران(1393)، جستاری در علّت‌تراشی بر وقایع برخی طومارهای نقّالی، مجموعة مقاله‌های همایش شاهنامة فردوسی و مطالعات هنری، به کوشش فرزاد قائمی، مشهد، انتشارات زروند.
    15. تجارب‌الامم فی اخبار ملوک‌العرب و العجم(۱۳۷۳)، تصحیح دکتر رضا انزابی‌نژاد و دکتر یحیی کلانتری، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
    16. حمیدیان، سعید(۱۳۷۲)، درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، تهران، نشر مرکز.
    17. خالقی‌مطلق، جلال(1386)، حماسه، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
    18. دوستخواه، جلیل(1380)، حماسة ایرانی یادمانی از فراسوی هزاره‌ها، تهران، نشر آگه.
    19. رامپوری، غیاث‌الدّین محمّد بن جلال‌الدّین(۱۳۶۳)، غیاث‌الغات، به کوشش منصور ثروت، تهران، انتشارات امیرکبیر.
    20. رستم‌نامه(داستان منظوم مسلمان شدن رستم به دست امام علی(ع))(۱۳۸۷)، به کوشش سجّاد آیدنلو، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
    21. شمیسا، سیروس(۱۳۷۶)، طرح اصلی داستان رستم و اسفندیار(همراه با مباحثی در آیین‌مهر)، تهران، نشر میترا.
    22. شیرزادة آهو دشتی، عبّاس(۱۳۸۸)، گوسان پارسی(مجموعه‌ سخنرانی‌های کنگره)، تهران، انتشارات آرون.
    23. طومار کهن شاهنامه(۱۳۷۴)، به کوشش جمشید صداقت‌نژاد، تهران، انتشارات دنیای‌کتاب.
    24. طومار نقّالی در شاهنامه(1391)، به کوشش سجّاد آیدنلو، تهران، انتشارات به‌نگار.
    25. ظاهری عبدوند، آمنه(۱۳۷۶)، اسفندیار و رویین‌تنی، اهواز، مهزیار.
    26. عناصری، جابر(1387)، «داستان یل اسفندیار در طومار نقّالان»، شناخت اساطیر ایران براساس طومار نقّالان، چاپ سوم، تهران، انتشارات سروش.
    27. فرّخی سیستانی(۱۳۷۸)، دیوان فرّخی، چاپ پنجم، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، تهران، نشر زوّار.
    28. فردوسی، ابوالقاسم(1381)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی‌مطلق، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد پنجم.
    29. ______________(۱۳۷۹)، شاهنامه همراه با خمسة نظامی، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
    30. قزوینی رازی، عبدالجلیل(۱۳۵۸)، نقض معروف به بعض مثالب‌النواصب فی نقض فضائح الروافض، تصحیح میرجلال‌الدّین محدّث، چاپ دوم، تهران، انجمن آثار ملّی.
    31. کزّازی، میرجلال‌الدّین(۱۳۸۰)، «ستیز ناسازها در رستم و اسفندیار»، ‌از گونه‌ای دیگر، چاپ دوم، تهران، نشرمرکز.
    32. مجمل‌التّواریخ و القصص(۱۳۸۳)، تصحیح ملک‌الشّعرای بهار، تهران، انتشارات دنیای کتاب.
    33. محجوب، محمّدجعفر(1387)، «تحوّل نقّالی و قصّه‌خوانی، تربیت قصّه‌خوانان و طومارهای نقّالی»، ادبیات عامّة ایران، جلد دوم، چاپ دوم، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران، انتشارات چشمه.
    34. مشکین‌نامه(طومار نقّالی حسین‌بابا مشکین)(۱۳۸۶)، چاپ دوم، به اهتمام داوود فتحعلی‌بیگی، تهران، انتشارات نمایش.
    35. مولانا، جلال‌الدّین محمّد بلخی(۱۳۷۸)، کلّیات شمس، تصحیح بدیع‌الزّمان فروزانفر، چاپ چهارم، تهران، انتشارات امیرکبیر.
    36. مولانا، جلال‌الدّین محمّد بلخی(۱۳۸۱)، مثنوی معنوی، تصحیح، مقدمه و کشف‌الابیات قوام‌الدّین خرّمشاهی، چاپ ششم، تهران، انتشارات دوستان.
    37. مینوی، مجتبی(۱۳۸۶)، فردوسی و شعر او، چاپ چهارم، تهران، نشر توس.
    38. نجم، سهیلا(1390)، هنر نقّالی در ایران، تهران، انتشارات فرهنگستان هنر.
    39. نصرآبادی، محمدطاهر (۱۳۷۸)، تذکرة نصرآبادی، تصحیح محسن ناجی نصرآبادی، تهران، انتشارات اساطیر، ۲ مجلد.

     

    ب)مقالات:

    1. آیدنلـو، سجّاد(۱۳۷۹)، «روایـتی دیـگر از روییـن‌تنی اسفندیار»، هسـتی، دورة2، شمارة 4، صص۱۰۴-۹۵.
    2. -----------(۱۳۸۸)، «مقدمه‌ای بر نقّالی در ایران»، پژوهشنامة زبان و ادب فارسی، سال سوم، شمارة چهارم، صص۶۴-۳۵.
    3. پناهی، نعمت‌الله(۱۳۹۵)، «روایت نقّالان از داستان رستم و سهراب»، فصلنامة کاوش‌نامه، سال هفدهم، شمارة ۳۳، صص۲۲۵-۲۴۸.
    4. جعفری قنواتی، محمد (1396)، «داستان‌های پهلوانی ایرانیان در زنجیره‌ای از روایت‌های سینه به سینه و سنتی (شاهنامة نقالان (طومار مرشد عباس زریری اصفهانی)، فصلنامة نقد کتاب، سال سوم، شمارة ۱۲، زمستان 1396، صص 28-27.
    5. خطیبی، ابوالفضل(۱۳۷۶)، «روایتی دیگر از داستان رستم و اسفندیار»، نامة فرهنگستان، سال سوم، شمارة دوم(پیاپی۱۰)، صص۱۶۲-۱۵۵.
    6. دوستخواه، جلیل(۱۳۹۰)، «سرچشمه‌ها و پشتوانه‌های شاهنامة فردوسی و شاهنامة نقّالان»، بخارا، سال چهاردهم، شمارة ۸۵، صص۱۳۸-۱۲۴.
    7. راشد محصّل، محمّدرضا(۱۳۹۱)، «سنّت قصّه‌پردازی و نقش گوسان‌ها در روایت‌های پهلوانی»، پژوهشنامة ادب حماسی، سال هشتم، شمارة چهاردهم، صص ۲۵-۱۱.
    8. فاتحی، اقدس و همکاران(۱۳۹۱)، «مقایسة رویین‌تنی و چشم­آسیب‌پذیری اسفندیار در متن‌های فارسی میانه(پهلوی) و شاهنامة فردوسی»، جستارهای ادبی، سال چهل و پنجم، شمارة دوم، صص۵۹-۲۵.
    9. عناصری، جابر(۱۳۶۳)، «سیری در ادبیات نمایشی ایران باستان، اندوه کتایون در سوگ اسفندیار، غمنامة رویین‌تن تیره‌بخت»، فصلنامة نمایش، شمارة سوم، صص۱۲-۶.
    10. کیخسرو دارا، کیکاووس(۱۳۸۴)، مولود زرتشت، به اهتمام دکتر رحیم رضازادة ملک، ضمیمة یک نامة انجمن، سال پنجم، شمارة سوم(پیاپی۱۹)، صص67-62.