تصحیح اشتباهاتی در انتساب برخی ابیات به‌ رودکی سمرقندی در لغت‌نامه دهخدا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید چمران اهواز

2 گروه زبان و ادبیات فارسی،دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهیدچمران اهواز،اهواز،ایران

3 گروه زبان و ادبیات فارسی،دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید چمران اهواز،اهواز،ایران

10.29252/kavosh.2022.15853.2991

چکیده

یکی از مهم­ترین آثار پژوهشی تاریخ ادبیات فارسی تا به ­امروز، لغت­نامۀ دهخداست. علی ­اکبر دهخدا (1257-1334) با بررسی هزاران کتاب و نسخۀ خطّی، بیش از چهل سال از عمر خود را وقف تألیف این فرهنگ لغت بزرگ به فارسی کرد. از مزیت­ های بارز این اثر، نقل اغلب واژه ­ها (بجز واژه ­های مدخل)، همراه با یک یا چند شاهد است که غالباً، از متون کهن منظوم و منثور برگرفته شده ­اند.
از جمله شاعرانی که دهخدا و همکارانش، بسیار به سروده­ های او استناد کرده ­اند، رودکی ­سمرقندی است؛ به ­گونه­ ای که کمتر بیتی در دیوان رودکی هست که در لغت­نامه به ­عنوان شاهد لغتی نیامده باشد. باوجود این، نگارندگان با بررسی یکایک شواهد منسوب به ­رودکی در این فرهنگ، متوجّه وجود شمار زیاد ابیاتی شدند که در دیوان رودکی مصحَّح نفیسی (1319 و 1341ه.ش.)، موجود نیست. با توجّه به اهمّیت سروده ­های رودکی، بویژه سروده ­های تازۀ منسوب به­ وی، نگارندگان برآن شدند درستی یا نادرستی این انتساب ­ها را بررسی کنند. با این هدف، نگارندگان 75 بیت از ابیاتی را که در متن دیوان رودکی تصحیح نفیسی نیست، امّا در لغت­نامه دهخدا به ­نام رودکی ثبت شده، بررسی کردند و در نهایت، مشخص شد که 27 بیت از این ابیات به واسطۀ برخی منابع، که مهم­ترین آنها دیوان مجعول رودکی چاپ تهران (سال 1276ش.) است، به لغت نامه راه یافته؛ سه بیت (دو شاهد) در منابع مورد بررسی ما بدون نام سراینده هستند و مابقی، ابیاتی هستند که متعلق به رودکی نیستند. جستار حاضر، به ­منظور اصلاح انتساب این ابیات به­ر ودکی در لغت­نامه و جلوگیری از ورود آنها به­ نام رودکی در پژوهش­ ها و دیوان­ های چاپی آینده، ­انجام یافته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Correction of Mistakes in Attributing Some Verses to Rudaki Samarqandi in Dehkhoda Dictionary

نویسندگان [English]

  • zahra nasirishiraz 1
  • sajjad dehghan 2
  • nasrollah emami 3
1 Persian Language and Literature, Faculty Language and Humanitie of Shahid Chamran University of Ahvaz
2 Persian language and literature, faculty of literature and Humanitie of Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran
3 Persian language and literature, faculty of literature and Humanitie of Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran
چکیده [English]

one of the most important research works in the history of Persian literature to date is the Dehkhoda Dictionary. Dehkhoda, after reviewing thousands of books and manuscripts, devoted more than forty years of his life to compiling this Persian-to-Persian dictionary.one of the obvious advantages of this work is the quotation of most words (except the words of the entry), along with one or several examples. These examples are often taken from ancient poems and prose texts. Rudaki Samarqandi is one of the poets whose works have been cited by Dehkhoda and his colleagues in compiling this dictionary. In such a way that most verses of Rudaki's divan can be found in the dictionary as a word example. Nevertheless, the authors, by examining each example attributed to Rudaki in this dictionary, noticed the existence of a large number of verses that are not mentioned in Rudaki's Divan collected by Nafisi. Due to the importance of Rudaki's poems, especially the new poems attributed to him, the authors decided to examine the Inaccuracy or Inaccuracy of these attributions by examining these verses. To this end, the authors examined 73 verses that are not in Rudaki's Divan but are recorded in Dehkhoda's dictionary under the name of Rudaki; eventually it became clear that none of these verses belonged to Rudaki. The present article has been done in order to correct the attribution of these verses to Rudaki in the dictionary and to prevent them from entering Rudaki’s name in future researches and printed divans.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Persian dictionaries
  • Dehkhoda dictionary
  • Rudaki
  • inaccurate assignments
  • correction
  1. الف) کتاب­ها

    1. ابوسعید ابوالخیر (1350)، سخنان منظوم ابوسعید ابو­الخیر، با تصحیح و مقدّمه و حواشی و تعلیقات سعید نفیسی، چاپ سوم، تهران: کتابخانۀ سنایی.
    2. ادیبی (1389)، عجائب­اللّغه (فرهنگ فارسی به فارسی)، به تصحیح محمود مدبری، کرمان: مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمان.
    3. اسدی­طوسی، ابومنصور علی­بن احمد (1897م)، کتاب لغت فرس، به سعی و اهتمام پاول هرن، برلین (شهر: گُتِنْگَن): مطبع دیتریخ.
    4. _________ (1312)، نسخۀ خطّی لغت فرس نخجوانی با عنوان «مشکلات در پارسی دری» به خطّ عبرت نائینی، کتابت شده از روی نسخه­ای به تاریخ 766ق. و کتابت حسام­الدّین حافظ ملقّب به نظام تعریفا، کتابخانۀ مجلس، ش5569.
    5. _________ (1319)، کتاب لغت فرس، تصحیح عباس اقبال، تهران: مجلس.
    6. _________ (1336)، لغت فرس، به­کوشش محمّد دبیرسیاقی، تهران: کتابخانه طهوری.
    7. _________ (1354)، گرشاسب­نامه، به اهتمام حبیب یغمائی، تهران: طهوری.
    8. _________ (1365)، لغت فرس«لغت دری»، تصحیح فتح­الله مجتبایی و علی­اشرف صادقی، تهران: خوارزمی.
    9. _________ (766ه.ق.)، مشکلات پارسی دری، نسخۀ خطی لغت فرس کتابخانۀ ملّی تبریز به­ شمارۀ1108.
    10. انوری، محمّدبن محمّد (1364)، انوری، به­کوشش سعید نفیسی، تهران: اکو.
    11. _________ (1376)، دیوان انوری، به­اهتمام محمّدتقی مدرس­رضوی، تهران: علمی و فرهنگی.
    12. اوحدی بلیانی، تقی­الدّین محمّدبن محمّد (1389)، عرفات­العاشقین و عرصات­العارفین، تصحیح ذبیح­الله صاحب­کار و آمنه فخر احمد، تهران: میراث مکتوب.
    13. تتوی، عبدالرشید بن عبدالغفور (1337)، فرهنگ رشیدی، به­کوشش محمّد عباسی، تهران: انتشارات کتابخانه بارانی.
    14. جمال­الدّین انجو، حسین­بن حسن (1359)، فرهنگ جهانگیری، به­کوشش رحیم عفیفی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
    15. جُنگ خطّی (بی­تا محتملاً قرن11ق.)، نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس، شمارۀ5976.
    16. حافظ اوبهی، سلطان علی هروی (1365)، تحفةالاحباب، به­کوشش فریدون تقی­زاده طوسی، نصرت­الزمان ریاضی­هروی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی.
    17. _________ (1367)، لغتنامۀ تحفۀالاحباب، با مقدّمه، تصحیح و تحشیۀ معاون سرمحقق حسین فرمند، چاپ اوّل، کابل: آکادمی علوم.
    18. حلیمی، لطف­الله (بی­تا)، شرح بحرالغرائب، نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس، شماره بازیابی 861.
    19. خاقانی شروانی، افضل­الدّین ابراهیم (1385)، دیوان خاقانی شروانی، به کوشش ضیاءالدّین سجّادی، چاپ هشتم، تهران: زوّار.
    20. دبیرسیاقی، محمّد (1354)، گنج بازیافته، چاپ دوم، تهران: اشرفی.
    21. _________ (1374)، پیشاهنگان شعر پارسی، چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.
    22. دهخدا، علی­اکبر (1378)، لغت­نامه­، تهران: دانشگاه تهران.
    23. _________ (1383)، امثال و حکم (دهخدا)، چاپ دوازدهم، تهران: امیرکبیر.
    24. رازی، شمس­الدّین محمّدبن قیس (1314)، المعجم فی معائیر اشعارالعجم، به تصحیح محمّدبن عبدالوهاب­قزوینی، تصحیح ثانوی مدرس­رضوی، تهران، مطبعۀ مجلس.
    25. _________ (1388)، المعجم فی معاییر اشعارالعجم، به تصحیح محمّدبن عبدالوهاب­قزوینی، و تصحیح مجدد مدرس­رضوی، و تصحیح مجدد سیروس شمیسا، تهران: علم.
    26. رواقی، علی (1399)، سروده­های رودکی، تهران: فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی.
    27. رودکی، جعفربن محمّد (1276ش.)، دیوان حکیم رودکی، تهران: کارخانه میرزا حبیب­الله.
    28. _________ (1378)، دیوان شعر رودکی (با شرح و توضیح). پژوهش تصحیح و شرح جعفر شعار، تهران: قطره.
    29. _________ (1391)، دیوان ابوعبدالله جعفرابن محمّدابن حکیم ابن عبدالرحمان ابن آدم رودکی­سمرقندی. تهیه، تصحیح، پیشگفتار و حواشی قادر رستم، زیر نظر صفر عبدالله، برگردان شاه­منصور شاه­میرزا، تهران: مؤسسه فرهنگی اکو.
    30. رهین، مخدوم (1354)، دقیقی­نامه (حاوی اشعار محمّد بن احمد دقیقی­بلخی، حماسه­سرای ملّی افغانستان در عهد سامانیان)، افغانستان: بیهقی کتاب خیرولو مؤسسه.
    31. ریاحی، محمّدامین (1386)، کسایی مروزی: زندگی، اندیشه و شعر او، چاپ دوازدهم، تهران: علمی.
    32. سروری کاشانی، محمّدقاسم بن محمّد (1338)، فرهنگ مجمع­الفرس، تصحیح محمّد دبیرسیاقی، تهران: انتشارات کتابفروشی علمی.
    33. سعدی، مصلح­بن عبدالله (1394)، گلستان سعدی، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، چاپ دوازدهم، تهران: خوارزمی.
    34. شاد، محمّدپادشاه­بن غلام محیی­الدین (1889-1892م)، فرهنگ آنندراج، لکهنو: مطبع منشی نولکشور.
    35. شریعت، محمّدجواد (1373)، دیوان ابومنصور محمّد بن احمد دقیقی­طوسی بانضمام فرهنگ بسامدی آن، چاپ دوم، تهران: اساطیر.
    36. شفیعی­کدکنی، محمّدرضا (1390)، با چراغ و آینه، تهران: سخن.
    37. صادقی، علی­اشرف (1393)، «لغت فرس»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، ج5، ص68-82.
    38. صفا، ذبیح­الله (1369)، تاریخ ادبیات در ایران، ج1، چاپ دهم، تهران: انتشارات فردوس.
    39. عمید، حسن (1390)، فرهنگ عمید، چاپ سی و هشتم، تهران: آگاه.
    40. عنصری­بلخی، ابوالقاسم حسن بن احمد (1363)، دیوان استاد عنصری­بلخی، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، چاپ دوم، تهران: انتشارات کتابخانۀ سنائی.
    41. فرّخی­سیستانی، علی بن جولوغ (1380)، دیوان حکیم فرّخی­سیستانی، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، چاپ ششم، تهران: زوّار.
    42. فرهنگ فارسی مدرسۀ سپهسالار (منسوب به قطران) (1380)، تصحیح دکتر علی­اشرف صادقی، تهران: سخن.
    43. قطران­تبریزی (1362)، دیوان حکیم قطران­تبریزی (از روی نسخۀ تصحیح شدۀ مرحوم محمّد نخجوانی)، تهران: ققنوس.
    44. قواس­غزنوی، فخرالدّین مبارکشاه (1353)، فرهنگ قواس، به­تصحیح نذیر احمد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    45. گرگانی، فخرالدّین اسعد (1349)، ویس و رامین، تصحیح ماگالی تودوا، الکساندر گواخاریا، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
    46. مدبری، محمود (1370)، شرح احوال شاعران بی­دیوان در قرن­های 3 ،4 ،5 هجری قمری، تهران: پانوس.
    47. منجیک­ترمذی، علی بن محمّد (1391). دیوان منجیک ترمذی. به­کوشش احسان شواربی­مقدّم، تهران: میراث مکتوب.
    48. مولوی، جلال­الدّین محمّد بن محمّد (1386)، مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد ا.نیکلسون، چاپ چهارم، تهران: هرمس.
    49. ناصرخسرو قبادیانی، ابومعین (1357)، دیوان اشعار حکیم ناصرخسرو قبادیانی، به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران.
    50. نخجوانی، هندوشاه (1341)، صحاح­الفرس، به اهتمام عبدالعلی طاعتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    51. نفیسی، سعید (1309 و 1310)، احوال و اشعار ابوعبدالله جعفربن محمّد رودکی، جلد1 و2، تهران: کتابخانۀ ترقی.
    52. _________ (1319)، احوال و اشعار ابوعبدالله جعفربن محمّد رودکی، جلد3، تهران: شرکت کتابفروشی ادب.
    53. _________ (1341)، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، چاپ دوّم، تهران: انتشارات کتابخانۀ ابن­سینا.
    54. نظام­الملک، حسن­بن علی (1380) سیاست­نامه، به­اهتمام عباس اقبال، چاپ چهارم، تهران: اساطیر.
    55. هدایت، رضاقلی­خان بن محمّدهادی (1288)، فرهنگ انجمن­آرای ناصری، به اهتمام حاج سیداسمعیل کتابچی و اخوان فرزندان مرحوم حاج­سیداحمد کتابچی، اسلامیه، چاپ سنگی، طهران: کتابفروشی.
    56. اصفهانی، علی­بن ابی­حفص (1317)، تحفةالملوک، از روی نسخۀ خطّی کتابخانۀ بریطانی لندن به اهتمام «کتابخانۀ» طهران، تهران: چاپخانۀ مجلس.

    ب) مقاله­ها

    1. امامی، نصرالله؛ مژگان شیرمحمّدی و سجّاد دهقان (1397)، «بررسی ابیاتی نویافته از رودکی در فرهنگی ناشناخته»، شعرپژوهی (بوستان ادب)، سال دهم، شمارۀ دوم، پیاپی 36، صص17-44.
    2. شریفی­صحی، محسن (1394)، «بررسی برخی مجموعه­های شعری رودکی و دو بیت تاز­ۀ منسوب به او». آینۀ میراث، شمارۀ57، ص235-256.