شگردهای ایهام اصطلاحات موسیقی در اشعار عصار تبریزی و مقایسه‌ی آن با نظامی و حافظ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ارومیه

2 استاد زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه ارومیه

3 استادیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه ارومیه

10.29252/kavosh.2022.18308.3233

چکیده

شعر و موسیقی ارتباط دیرین و تنگاتنگی با یکدیگر دارند و معمولاً لازم و ملزوم همدیگر بوده‌اند. اگرچه در این روزگار، به خاطر گستردگی، هر کدام برای خود راهی پیدا کرده و به کمال رسیده‌اند، اما آن پیوند دیرینه هنوز پابرجاست و بدون همدیگر ناقص و ناتمام هستند. ایهام یکی از آرایه‌هایی است که در شعر تعدادی از شاعران نمود و برجستگی خاصی دارد و به دلیل کاربرد کلمات و جملات موهم، سخنوران به آن عنایت ویژه‌ای داشته‌اند. این آرایه را می‌توان جزو ویژگی‌های سبکی آن شاعران محسوب کرد و اگر ایهام با اصطلاحات موسیقی درهم بیامیزد زیبایی ویژه‌ای پیدا می‌کند و بیشتر، خواننده را به اعجاب و ژرف‌اندیشی وا می‌دارد. عصّار تبریزی (792 هـ ق) جزو معدود شاعرانی است که به‌خوبی از این شیوه، بهره برده‌است.
در این پژوهش، تمام اشعار مثنوی «مهر و مشتری» عصّار، منظومi خسرو و شیرین نظامی و غزلیات حافظ از دیدگاه ایهام موسیقایی مطالعه شد، و هر سه شاعر را با همدیگر مقایسه کردیم. عصّار در تعدادی زیادی از اصطلاحات ایهام موسیقایی با نظامی و حافظ اشتراک دارد و گاهی نیز از مواردی استفاده کرده‌است که نظامی و حافظ به آن اشاره ننموده‌اند‌، اصطلاح «شهناز» از آن جمله است. می‌توان گفت که عصّار نیز در حوزة ایهام و ایهام موسیقایی همچون حافظ شاعری پرکار و صاحب سبک است و بیشتر از نظامی به این آرایة ادبی پرداخته‌است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Technique of musical terms ambiguity used by Assar-e-Tabrizi in Comparison with Nezami and Hafiz

نویسندگان [English]

  • Naser Bahrami 1
  • alireza mozaffari 2
  • Abdolnaser Nazariani 3
1 Ph.D student of Persian language and literature, Urmia University
2 Professor of Persian language and literature, Urmia University
3 Assistant Professor of Persian Language and Literature, Urmia University
چکیده [English]

Being correlatives, poetry and music have always had an ancient similar standing versus the question of time, even though, over the course of centuries, each has evolved into an independent field. In some poems, ambiguity stands out as a literary device, and the use of ambiguous words and sentences attracts special attention to the point of imposing itself as a feature of style. It is more so when it blends with music to take the reader by wonder and surprise. Assar-e-Tabrizi is a poet, beside a few others, to have achieved perfection in using the technique. In this study, all the lines in Assar's couplet ‘The Sun and Jupiter’ (Mehr Va Moshtari) and the poems of Khosrow and Shirin composed by Nezami were carefully examined in search of instances of musical ambiguity to be compared and contrasted with the sonnets by Hafiz. So, three poets were compared. The findings show that Assar and Hafiz have a lot in common when it comes to musical ambiguity, with Assar making a few innovative moves missing in Hafiz. The term ‘Shahnaz’ is one such move. In fact, the claim can be legitimately made that, concerning ambiguity and particularly musical ambiguity, Assar is as great and distinguished a poet as Hafiz, and he has used these literary items more than Nezami.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ambiguity
  • Assar
  • Hafez
  • Musical terms
  • Nezami
  1. الف) کتاب­ ها

    1. آملی، شمس‌الدّین محمّد (1389)، نفایس‌الفنون، تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران: اسلامیه.
    2. التفتازانی، سعدالدّین مسعود (1426ه. ق)، کتاب‌المطول، شرح تلخیص المفتاح، دمشق: الازهریه للثرات.
    3. انوری، حسن (1390)، فرهنگ کنایات سخن، چاپ دوم، تهران: سخن
    4. بینش، تقی (1371)، سه رساله فارسی در موسیقی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    5. ثابت‌زاده، منصوره (1382)، سه رساله موسیقی قدیم ایران، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
    6. حافظ (1362)، دیوان حافظ، به اهتمام محمّد قزوینی و قاسم غنی، چاپ چهارم، تهران: زوار.
    7. حدادی، نصرت‌الله (1376). فرهنگنامه موسیقی ایران، تهران: توتیا.
    8. حمیدیان، سعید (1392)، شرح شوق، چاپ دوم، تهران: نشر قطره.
    9. خرمشاهی، بهاء‌الدّین (1380)، حافظ‌نامه، چاپ دوازدهم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    10. خوارزمی، ابوعبدالله (1389)، مفاتیح‌العلوم، ترجمة حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی.
    11. دهخدا، علی‌اکبر (1373)، لغت‌نامه دهخدا، تهران: مؤسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
    12. ستایشگر، مهدی (1391)، واژنامه موسیقی ایران زمین، تهران: انتشارات اطلاعات.
    13. سکاکی، ابویعقوب یوسف ابن ابی بکر (1937م)، مفتاح‌العلوم، قاهره: بی نا.
    14. شمیسا، سیروس (1381)، نگاهی تازه به بدیع، چاپ سیزدهم، تهران: انتشارات فردوس.
    15. صفا، ذبیح‌الله (1369)، تاریخ ادبیات در ایران (جلد سوم، بخش دوم)، چاپ هفتم، تهران: انتشارات فردوس.
    16. عصّار تبریزی (1375)، مهر و مشتری. تصحیح و تحشیة رضا مصطفوی سبزواری، تهران: دانشگاه علّامه طباطبائی.
    17. فرصت ‌شیرازی (1375)، بحورالالحان، به کوشش محمّدصالح قاسم رامسری، تهران: انتشارات فروغی.
    18. قیس‌رازی، شمس‌الدّین محمّد بن قیس (1373)، المعجم فی معاییر اشعار عجم، به کوشش سیروس شمیسا، تهران: فردوس.
    19. مسعودیه، محمّدتقی (1384)، سازهای ایران، تهران: زرین و سیمین.
    20. ملاح، حسینعلی (1351)، حافظ و موسیقی، تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
    21. میثمی، حسین (1383)، «بیات اصفهان»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
    22. نصیری‌فر، حبیب‌الله (1383). مردان موسیقی سنتی و نوین ایران، تهران: نگاه.
    23. نظامی (1378)، خسرو و شیرین، با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ سوم، تهران، نشر قطره.
    24. نفری، بهرام (1389)، اطلاعات جامع موسیقی، تهران: انتشارات مارلیک.
    25. وجدانی، بهروز (1386)، فرهنگ جامع موسیقی ایرانی، تهران: نشر قطره.
    26. وطواط، رشیدالدّین (1362)، حدائق‌السحر فی دقایق‌الشعر، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: طهوری و سنایی.
    27. همایی، جلال‌الدّین (1389)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: اهورا،

    ب) مقالات

    1. اسماعیلی، عصمت و سعید قاسمی‌نیا (1395)، «مقایسة ایهام در اصطلاحات موسیقی شعر حافظ با دو شاعر هم سبک پیشین: خواجو و امیر خسرو»، مطالعات زبانی و بلاغی، سال 7. شمارة 13. صص 32-7.
    2. پشت‌دار، علی‌محمّد (1389)، «بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ»، فصلنامه اورمزد. شماره 46، صص 103-84.
    3. جوزی، مصطفی (1383)، «بررسی اصطلاحات موسیقی در دیوان خواجوی کرمانی»، دوفصلنامه پژوهش زبان و ادبیات فارسی. دوره جدید. شماره سوم، پاییز و زمستان. صص 40-33.
    4. حسن‌زاده نیری، محمّدحسن و یاسر دالوند (1394)، «ایهام تناسب پنهان در شعر حافظ»، متن‌پژوهی ادبی. سال 19. شمارة 64. صص53-31.
    5. دالوند، یاسر و سیروس شمیسا (1397)، «ایهام تناسب در محور عمودی متن (با نگاهی به سیر تحوّل ایهام در کتب بلاغی پارسی)»، پژوهشنامة نقد ادبی و بلاغت. سال 7. شمارة 22. پاییز و زمستان. صص 38-19.
    6. سبزعلی‌پور، جهان‌دوست (1389)، «فهمی از رندی‌های حافظ (نگاهی دیگر به ایهام تبادر در شعر حافظ)»، مجله شعر پژوهی (بوستان ادب). سال دوم. شمارة چهارم. پیاپی6. صص 146-127.
    7. شمیسا، سیروس و یاسر دالوند (1397)، «کارکرد اسامی نوعی غلامان و کنیزان در ساخت ایهام تناسب در ادب پارسی»، متن‌پژوهی ادبی. سال 21. شمارة 71. صص 168-131.
    8. طاهری، حمید (1389)، «رویکردی به ایهام در غزلیات حافظ»، نثرپژوهی ادب فارسی (ادب و زبان). دورة جدید. شمارة 28. پیاپی 25، 137-113.
    9. فیروزیانی، مهدی (1391)، «ایهام موسیقایی در دیوان خاقانی و سنجش آن با دیوان حافظ»، فصلنامة تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). سال پنجم. شمارة دوم. پیاپی16. صص 313-293.