بررسی و تحلیل جلوه‏ های خردگریزی در اشعار صائب

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد یار دانشگاه تبریز

چکیده

تا پیش از روزگار صفویه عوامل متعدّدی نظیر مجادلات دامنه‏دار اشاعره و معتزلیان و شکست طرف‏داران خرد در مقابل اشعریان خردگریز، غلبة اقوام بیگانه بر ایران، اشاعة نظام خانقاهی، تأسیس نظامیه‏ها و سیاست‏های خردستیز حاکمیّت‏ها موجب شده بود عقل و دانش‏های مرتبط با آن در جامعه ایرانی یکسو و واپس نهاده شود. بازتاب این تفکّر در ادبیّات فارسی، در هیئت نفی و مذمّت خرد و ترجیح عشق بر آن، با بسامد زیاد دیده می‏شود.
جلوة بیشتر این موضوع سنّتی و دیرینه در آثار صائب و هم‌نسلان او قابل تأمّل است. برخی از دلایل مهمّ توجّه صائب و سرایندگان معاصر وی به موضوع تعطیلی خرد و نکوهش آن در شعر بدین ترتیب است: تقلید و تأثیرپذیری از نمونه‏های به تثبیت رسیده در آثار قدما؛ بعضی از اقتضائات و ظرفیّت‏های مهمّ سبک هندی نظیر مضمون‌پردازی، اسلوب معادله(روابط تناظری) و ایجاد تناسب و برقراری روابط شگفت‏انگیز و حیرت‌افزا میان واژگان در شعرو تأثیرپذیری از جریانات حاکم بر اوضاع اجتماعی و فرهنگی جامعه بویژه غلبة علمای اخباری و اهل حدیث بر حکماء و فلاسفه. این نوشته نشان می‌دهد که در اشعار صائب، خردگریزی با بسامد بالا و به گونه‏های متعدّدی جلوه یافته است که از آن میان به برتری عشق بر عقل، ترجیح جنون و شراب و مستی بر تعقّل و هوشیاری، تسلیم عقل در مقابل حسن و جمال یار، مذمّت خرد، پرهیز از علوم رسمی و نفی موشکافی و ردّ فلسفه و براهین منطقی می‏توان اشاره کرد. هم‏چنین این پژوهش به تحلیل علل و موجبات تحقیر خرد در دیوان صائب و جلوه‏های گوناگون آن می‏پردازد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The knowledge of Mineral in Anvari's Divan

نویسنده [English]

  • mohammad Khakpour
Assistant Professor University of Tabriz
چکیده [English]

Anvari was a famous poet and scholar of the sixth century whose Divan contains the knowledge of his time. He as the great poet of Abivard had a high level of knowledge in a number of areas including traditional and intellectual sciences and has repeatedly mentioned his own knowledge of the time. He has paid special attention to his knowledge of mineralogy to present his new images of this area in his Divan. Khaghani as another great poet can be considered with the same amount of knowledge. Considering the knowledge of Anvari about jewels and mineral, we mainly refer to these issues in Anvar's Divan in terms of traditional knowledge about minerals, metals, pseudo-metals and hydrocarbons. At first, Anvari's ideas about each mineral and the language he has used to describe them have been explained, and then the beliefs of old masters of that time have been reviewed. The main aim has been to compare his views with the oldest and most authoritative books available from that era to prove what Anvari has speculated and declared about mineral is not just for the matter of rhetoric. Rather it shows his knowledge of the mineralogy of the time which has been reflected in his poetic language. It goes without saying that modern view of the mineralogy partially contradicts the traditional understanding of Anvari's knowledge of the issue. Around forty cases of his numerations about minerals have been extracted which have been explained based on the modern mineralogy sources available to the authors.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Anvari
  • Traditional and Intellectual Sciences
  • Mineralogy
الف) کتاب‏ها:
1-    قرآن مجید، (1376)، ترجمۀ محمّدمهدی فولادوند، چاپ سوّم، تهران، دفتر مطالعات تاریخ و فرهنگ اسلامی.
2-    پورجوادی، نصراله، (1385)، زبان حال در عرفان و ادبیات فارسی، چاپ اوّل، تهران، انتشارات، هرمس.
3-          حافظ، شمس‌الدین محمّد، (1388)، دیوان حافظ، به سعی سایه (هوشنگ ابتهاج)، چاپ چهاردهم، تهران، نشر کارنامه.
4-    حسن‌پور آلاشتی، حسین، (1384)، سبک‌شناسی غزل سبک هندی، چاپ اوّل، تهران، انتشارات سخن.
5-    دشتی، علی، (1385)، عقلا برخلاف عقل، به کوشش مهدی ماحوزی، تهران، انتشارات زوّار.
6-          ---------، (1364)، نگاهی به صائب، زیرنظر مهدی ماحوزی، چاپ سوّم، تهران، انتشارات اساطیر.
7-          سروری، محمّد قاسم بن حاجی محمّد کاشانی، (1340)، فرهنگ سروری، زیر نظر محمّد دبیرسیاقی، تهران، انتشارات علمی.
8-    شاد، محمّد پادشاه، (1336)، فرهنگ آنندراج، زیرنظر محمّد دبیرسیاقی، تهران، کتاب‌خانۀ خیّام.
9-    شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1392)، زبان شعر در نثر صوفیه، چاپ اوّل، تهران، انتشارات سخن.
10- ---------، (1371)، شاعر آینه‌ها « بررسی سبک هندی و شعر بیدل »، چاپ سوّم، تهران، انتشارات آگاه.
11- شمس لنگرودی، محمّد، (1367)، گردباد شورجنون (تحقیقی در سبک هندی و احوال و اشعار کلیم کاشانی)، چاپ دوّم، تهران، نشر چشمه.
12- صائب تبریز، محمّدعلی، (1374)، دیوان صائب تبریزی، 6 ج، به کوشش محمّد قهرمان، چاپ دوّم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
13- ضیایی، عبدالحمید، (1390)، در غیاب عقل (تحلیل انتقادی خردستیزی در ادبیّات عرفانی)، چاپ اوّل، تهران، انتشارات فکرآذین.
14- طباطبایی، محمد حسین، (بی‏تا)، ترجمه المیزان، دفتر انتشارات اسلامی.
15- فروزانفر، بدیع الزمان، (1373)، شرح مثنوی شریف، تهران، زوّار.
16- فولکیه، پل، (1374)، فلسفه عمومی، ترجمه یحیی مهدوی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
17-  کدیور، محسن، (1377)، دفتر عقل (مجموعه مقالات فلسفی کلامی)، تهران، اطلاعات.
18-  کریمی، امیربانو(امیری فیروزکوهی)، (1369)، دویست و یک غزل از صائب، چاپ دوّم، تهران، انتشارات زوّار.
19- کلینی، محمّدبن یعقوب، بی‌تا، اصول کافی، ترجمۀ سیدهاشم رسولی، قم، انتشارات علمیّۀ اسلامیّه.
20- گلچین معانی، احمد، (1381)، فرهنگ اشعار صائب، چاپ سوّم، تهران، انتشارات امیرکبیر.
21- متز، آدام، (1364)، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمۀ علی‌رضا ذکاوتی قراگوزلو، چاپ دوّم، تهران، انتشارات امیرکبیر.
22- محبتی، مهدی، (1382)، سیمرغ در جستجوی قاف، چاپ دوم، تهران، انتشارات سخن
23-  محمد رضایی، محمد، (1391)، خاستگاه مخالفت با عقل در اسلام، کتاب نقد، سال چهاردهم و پانزدهم، شماره 65–66.
24- مرتضوی، سیدجمال‌الدین، (1386)، گلچینی از گلستان شعر صائب، چاپ اوّل، تهران، نشر روزگار.
25- یاحقّی، محمّدجعفر، (1388)، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیّات فارسی، چاپ دوّم، تهران، فرهنگ معاصر.
 
ب) مقاله‏ها:
1- آقا حسینی، حسین، (1388) ، «این خرد خام به میخانه بر» (نقدی بر زمینه‏های خرد ستیزی در ادب فارسی)، پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی، شماره یک، بهار 1388، صفحه 69 – 94.
2- توحیدیان، رجب، (1387)، «اوصاف عقل در تقابل با عشق و جنون در دیوان صائب تبریزی و دیگر عرفا»، فصل‏نامه ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوی، سال چهارم، شماره 12، صفحه 93 – 126.
3- حدیدی، خلیل و موسی‏زاده، (1390)، «جلوه‏های خرد ستیزی در شعر حافظ»، نشریه زبان و ادب فارسی دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز، سال 54، شماره مسلسل 223، صفحه 53 – 88.
4- خاکپور، محمد، 1392، «نگاه انتقادی و تحلیلی به جایگاه معنایی و ساختاری چند موتیو در شعرصائب»، زبان و ادب فارسی نشریۀ سابق دانشکدۀ ادبیّات دانشگاه تبریز، سال 66، پاییز و زمستان 92، شمارۀ مسلسل 228، صفحه 33 – 60.